Instytucja umorzenia udziałów została uregulowana w art. 199 k.s.h., natomiast umorzenie akcji reguluje przepis art. 359 k.s.h. Ustawodawca przewidział dwa rodzaje umorzenia udziałów/akcji: dobrowolne i przymusowe, a także określił warunki takich umorzeń. Udziały/akcje mogą być umorzone jedynie wówczas, gdy umowa/statut spółki tak stanowi. Udziały/akcje mogą być umorzone za zgodą wspólnika w drodze nabycia udziału/akcji przez spółkę; takie umorzenie udziału/akcji ustawodawca określa jako dobrowolne. Umorzenie udziału/akcji może nastąpić także bez zgody wspólnika, kodeks określa je jako umorzenie przymusowe. W obu wypadkach, zarówno umorzenia dobrowolnego, jak i przymusowego, wymagana jest uchwała zgromadzenia wspólników/walnego zgromadzenia. Powinna ona ustalać w szczególności podstawę prawną umorzenia oraz wysokość wynagrodzenia przysługującego wspólnikowi za umorzony udział/akcję.

Istotna, z punktu widzenia opodatkowania czynności umorzenia udziałów/akcji podatkiem VAT, jest kwestia, jakiego rodzaju wynagrodzenie otrzymuje wspólnik w zamian za umorzenie jego udziałów/akcji. Jeśli otrzymuje kwotę pieniężną, to nie ma wątpliwości, że cała transakcja nie podlega opodatkowaniu VAT. Wątpliwości w orzecznictwie sądów administracyjnych budzi natomiast sytuacja, w której spółka przekazuje wspólnikowi wynagrodzenie w formie niepieniężnej, np. przenosząc na wspólnika nieruchomość. Czy przekazanie to należy traktować jako dostawę towarów, bądź świadczenie usług?

Na gruncie instytucji dobrowolnego umorzenia udziałów/akcji, Naczelny Sąd Administracyjny w uchwale (7) z dnia 16 listopada 2015 r. (sygn. akt I FPS 6/15) stanął na stanowisku, że przekazanie nieruchomości wspólnikowi w zamian za nabycie przez spółkę jego udziałów w celu ich umorzenia, podlega opodatkowaniu podatkiem od towarów i usług, zgodnie z art. 5 ust. 1 pkt 1 w związku z art. 7 ust. 1 ustawy o VAT.

Powyższa uchwała została wydana wbrew wcześniejszemu niemal jednolitemu orzecznictwu sądów administracyjnych, które uznawały, że wynagrodzenie za udziały/akcje płacone przez spółkę wspólnikowi w formie niepieniężnej nie jest czynnością opodatkowaną VAT. Jednakże od chwili wydania ww. uchwały dominuje w orzecznictwie stanowisko nakazujące opodatkować taką czynność podatkiem od towarów i usług.

Pomimo wydania ww. uchwały, kwestia ta wciąż budziła wątpliwości, w związku z czym Naczelny Sąd Administracyjny postanowieniem z dnia 22 marca 2017 r., w sprawie o sygn. akt I FSK 1048/15, Polfarmex, zadał Trybunałowi pytanie prejudycjalne: „Czy przekazanie przez spółkę akcyjną nieruchomości akcjonariuszowi z tytułu umorzenia jego akcji stanowi czynność podlegającą opodatkowaniu podatkiem od towarów i usług zgodnie z art. 2 ust. 1 lit. a) dyrektywy Rady 2006/112/WE z 28 listopada 2006 r. w sprawie wspólnego systemu podatku od wartości dodanej (Dz. Urz. z 2006 r. Nr L 347, s. 1)”.

Orzeczenie Trybunału Sprawiedliwości z 13.06.2018 r. rozwiewa ostatecznie wątpliwości, nakazując opodatkować taką czynność podatkiem VAT.