Postępowanie karne w Polsce składa się z kilku etapów, które wymagają odróżnienia i wyjaśnienia. Poniżej znajdziesz wyjaśnienie najważniejszych kwestii dotyczących praw  i obowiązków podejrzanego. 

Czym różni się podejrzany od podejrzewanego?

Podejrzewany (osoba podejrzana) a podejrzany to pojęcia, które nie mają takiego samego znaczenia.

Osoba podejrzana to domniemany sprawca przestępstwa zanim zostaną mu przedstawione jakiekolwiek zarzuty.

Policja ma prawo zatrzymać osobę podejrzaną, jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona:

• przestępstwo, a zachodzi obawa ucieczki lub ukrycia się tej osoby albo zatarcia śladów przestępstwa bądź też nie można ustalić jej tożsamości albo istnieją przesłanki do przeprowadzenia przeciwko tej osobie postępowania w trybie przyspieszonym; lub
• przestępstwo z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej, a zachodzi obawa, że ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa grozi.

Osoba podejrzana może zostać przesłuchana jako świadek. Nie odbiera się wówczas od niej przyrzeczenia.

Podejrzewany (osoba podejrzana) w przeciwieństwie do podejrzanego (oskarżonego) nie może odmówić złożenia zeznań, chyba że w innej toczącej się sprawie jest podejrzana (oskarżona) o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem, wówczas może odmówić zeznań jako świadek w sprawie dotyczącej innej osoby (współsprawcy).

Częstą praktyką organów ścigania jest przesłuchiwanie osoby podejrzanej najpierw jako świadka w celu uzyskania dowodów przeciwko niej.

Warto w takiej sytuacji pamiętać, że nie można odmówić zeznań, ale można uchylić się od odpowiedzi na poszczególne pytania.

ZAPAMIĘTAJ

Świadek może uchylić się od odpowiedzi na pytanie, jeżeli udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe.

Co ważne, osoba podejrzana do czynności przesłuchania w charakterze świadka może ustanowić pełnomocnika, jeżeli wymagają tego jej interesy w toczącym się postępowaniu.

WAŻNE

Jeśli zostaniesz wezwany jako świadek, a obawiasz się, że zostaną Tobie przedstawione zarzuty, skorzystaj z pomocy adwokata, który może być Twoim pełnomocnikiem w trakcie przesłuchania.

Mimo że osobie podejrzanej nie przedstawiono jeszcze żadnych zarzutów, to jednak podejrzewany (tak samo jak podejrzany lub oskarżony) ma obowiązek poddać się określonym czynnościom przeprowadzanym przez organy ścigania:

1) oględzinom zewnętrznym ciała oraz innym badaniom niepołączonym z naruszeniem integralności ciała; wolno także w szczególności pobrać od tej osoby odciski, fotografować ją oraz okazać w celach rozpoznawczych innym osobom;

2) pobraniu przez funkcjonariusza Policji wymazu ze śluzówki policzków oraz pobraniu przez uprawnionego pracownika służby zdrowia krwi, włosów lub innych wydzielin organizmu, jeżeli jest to nieodzowne i nie zachodzi obawa, że zagrażałoby to zdrowiu tej osoby lub innych osób.

W razie odmowy poddania się tym obowiązkom osobę podejrzaną można zatrzymać i przymusowo doprowadzić, a także stosować wobec nich siłę fizyczną lub środki techniczne służące obezwładnieniu, w zakresie niezbędnym do wykonania danej czynności.

W wypadkach niecierpiących zwłoki, w szczególności wtedy, gdy mogłoby to spowodować zatarcie śladów lub dowodów przestępstwa, można przesłuchać osobę podejrzaną o popełnienie przestępstwa w charakterze podejrzanego przed wydaniem postanowienia o przedstawieniu zarzutów, jeżeli zachodzą warunki do sporządzenia takiego postanowienia. Przesłuchanie rozpoczyna się od informacji o treści zarzutu.

Czy podejrzany to to samo co oskarżony?

Podejrzany to osoba, której przedstawiono zarzuty, natomiast oskarżonym stanie się dopiero wówczas, gdy do sądu wpłynie przeciwko podejrzanemu akt oskarżenia albo wniosek prokuratora o dobrowolne poddanie się karze (art. 335 k.p.k.) lub wniosek o warunkowe umorzenie postępowania.

Prawa i obowiązki podejrzanego oraz oskarżonego są bardzo podobne, różnice wynikają z etapu postępowania karnego, bowiem podejrzany występuje w ramach postępowania przygotowawczego (dochodzenia lub śledztwa) prowadzonego albo nadzorowanego przez prokuratora, natomiast oskarżony występuje przed sądem, który ma orzec o winie i karze.

Prawa podejrzanego/oskarżonego

Podejrzanemu/oskarżonemu w postępowaniu karnym przysługują określone prawa wymienione poniżej.

1. Prawo do składania lub odmowy składania wyjaśnień, prawo do odmowy odpowiedzi na poszczególne pytania – bez konieczności podania przyczyn odmowy (można również dokonać wyboru, na które pytania będziemy odpowiadać, np. tylko na pytania sądu i obrońcy albo tylko na pytania obrońcy).
2. Prawo do korzystania z pomocy obrońcy. Przy czym można mieć jednocześnie nie więcej niż trzech obrońców. W niektórych sytuacjach korzystanie z pomocy obrońcy jest obowiązkowe. Podejrzany/oskarżony musi mieć obrońcę, jeżeli:

• nie ukończył 18 lat;
• jest głuchy, niemy lub niewidomy;
• zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy jego zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem (tzw. poczytalność) nie była w czasie popełnienia tego czynu wyłączona lub w znacznym stopniu ograniczona;
• zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy stan jego zdrowia psychicznego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny;
• w postępowaniu przed sądem okręgowym, jeżeli zarzucono mu zbrodnię.

Jeżeli podejrzany/oskarżony nie ma obrońcy z wyboru i wykaże, że nie stać go na obrońcę, sąd wyznaczy dla niego obrońcę z urzędu.

3. Podejrzany (w trakcie przesłuchania przed prokuratorem lub Policją) ma prawo żądać, aby go przesłuchano w obecności obrońcy.
4. Podejrzany/oskarżony tymczasowo aresztowany może porozumiewać się ze swym obrońcą podczas nieobecności innych osób oraz korespondencyjnie. W postępowaniu przygotowawczym prokurator, udzielając zezwolenia na porozumiewanie się, przez okres 14 dni od dnia tymczasowego aresztowania podejrzanego, może zastrzec w szczególnie uzasadnionych wypadkach, jeżeli wymaga tego dobro postępowania przygotowawczego, że będzie przy tym obecny sam lub osoba przez niego upoważniona. Jeżeli wymaga tego dobro postępowania przygotowawczego, prokurator w powyższym okresie 14 dni, w szczególnie uzasadnionych wypadkach, może również zastrzec kontrolę korespondencji podejrzanego z obrońcą.
5. Podejrzany w toku postępowania przygotowawczego ma prawo do informacji o treści zarzutów, ich uzupełnieniu i zmianach oraz kwalifikacji prawnej zarzucanego mu przestępstwa.
6. Podejrzany/oskarżony ma prawo składać wnioski dowodowe, np. o przesłuchanie świadka, uzyskanie dokumentu, dopuszczenie opinii biegłego. Podejrzany/oskarżony ma również prawo dostępu do akt sprawy. Jednakże, w trakcie postępowania przygotowawczego (dochodzenia lub śledztwa) podejrzanemu można odmówić dostępu do akt ze względu na ważny interes państwa lub dobro postępowania, chyba że złożono wniosek o jego tymczasowe aresztowanie.

W razie złożenia wniosku o zastosowanie albo przedłużenie tymczasowego aresztowania podejrzanemu i jego obrońcy zawsze udostępnia się niezwłocznie akta sprawy w części zawierającej treść dowodów dołączonych do wniosku (nie można wówczas odmówić ich udostępnienia).

7. Podejrzany ma prawo do uzgodnienia z prokuratorem wniosku o wydanie wyroku i wymierzenie przez sąd ustalonych kar lub innych środków bez przeprowadzania dowodów (art. 335 § 1 k.p.k.), który może zostać uwzględniony przez sąd, jeżeli pokrzywdzony się nie sprzeciwi. Wniosek taki można również złożyć samodzielnie, przed doręczeniem zawiadomienia o terminie rozprawy albo na rozprawie, do chwili zakończenia pierwszego przesłuchania wszystkich oskarżonych, jednak wówczas sąd może go uwzględnić tylko, gdy prokurator i pokrzywdzony się nie sprzeciwią (w przypadku wniosku złożonego dopiero na rozprawie prokurator musi się na niego zgodzić).

Obowiązki podejrzanego/oskarżonego

Na podejrzanym/oskarżonym spoczywają również określone obowiązki wymienione poniżej.

1. Podejrzany/oskarżony nie ma obowiązku dowodzenia swojej niewinności ani obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść. Jest jednak obowiązany poddać się:

• oględzinom zewnętrznym ciała oraz innym badaniom niepołączonym z naruszeniem integralności ciała; wolno także w szczególności od podejrzanego/oskarżonego pobrać odciski, fotografować go oraz okazać w celach rozpoznawczych innym osobom;
• badaniom psychologicznym i psychiatrycznym oraz badaniom połączonym z dokonaniem zabiegów na jego ciele, z wyjątkiem chirurgicznych; w szczególności podejrzany/oskarżony jest obowiązany poddać się pobraniu – przez uprawnionego do tego pracownika służby zdrowia – krwi, włosów lub wydzielin organizmu oraz pobraniu przez funkcjonariusza Policji wymazu ze śluzówki policzków – jeżeli jest to nieodzowne i nie zachodzi obawa, że zagrażałoby to zdrowiu oskarżonego lub innych osób.

W razie odmowy poddania się tym obowiązkom podejrzanego/oskarżonego można zatrzymać i przymusowo doprowadzić, a także stosować wobec niego siłę fizyczną lub środki techniczne służące obezwładnieniu, w zakresie niezbędnym do wykonania danej czynności.

2. Podejrzany/oskarżony obowiązany jest stawiać się na każde wezwanie i zawiadamiać organ prowadzący postępowanie o każdej zmianie miejsca zamieszkania lub pobytu trwającego dłużej niż 7 dni, w tym także z powodu pozbawienia wolności w innej sprawie (tymczasowego aresztowania, osadzenia w zakładzie karnym w celu odbycia kary), jak również o każdej zmianie danych umożliwiających kontaktowanie się z nim (numer telefonu, adres poczty elektronicznej); w wypadku niestawiennictwa podejrzany/oskarżony może być zatrzymany i sprowadzony przymusowo.
3. Podejrzany/oskarżony ma obowiązek wskazać adres, na który kierowana będzie korespondencja, w przeciwnym wypadku czynność lub rozprawa zostanie przeprowadzona pod jego nieobecność. W takiej sytuacji mogą również upłynąć terminy na złożenie wniosku, zażalenia lub apelacji, bowiem nieobecność będzie wówczas nieusprawiedliwiona. Jeżeli podejrzany/oskarżony, nie podając nowego adresu, zmienia miejsce zamieszkania lub nie przebywa pod wskazanym przez siebie adresem, w tym także z powodu pozbawienia wolności w innej sprawie, pismo wysłane pod dotychczasowym adresem uważa się za skutecznie doręczone.
4. Podejrzany/oskarżony ma obowiązek wskazać adres w Polsce albo w Unii Europejskiej. Jeśli nie przebywa w Polsce ani w innym państwie Unii Europejskiej, ma obowiązek wskazać adresata dla doręczeń w Polsce lub w innym państwie Unii Europejskiej; w razie nieuczynienia tego pismo wysłane na ostatnio znany adres w Polsce lub w innym państwie Unii Europejskiej albo, jeżeli adresu tego nie ma, załączone do akt sprawy uważane będzie za skutecznie doręczone.

Obrońca w sprawie karnej

Obrońcą może być jedynie adwokat lub radca prawny.

Obrońcę ustanawia podejrzany/oskarżony, udzielając mu pełnomocnictwa na piśmie albo ustnie do protokołu organu prowadzącego postępowanie karne.

Jeśli podejrzany/oskarżony jest pozbawiony wolności (tymczasowo aresztowany albo osadzony w zakładzie karnym w celu odbycia kary), obrońcę dla niego może również ustanowić inna osoba (np. członek rodziny, przyjaciel), o czym niezwłocznie zawiadamia się podejrzanego/oskarżonego.

Adwokat Poznań Radosław Szajerski